Cnota jest sprawnością człowieka do stałego czynienia dobra. Pojęcie „cnót rycerskich” oraz zbudowany na nich etos i kodeks rycerski są pojęciami obecnymi cały czas w świadomości i kulturze współczesnych Europejczyków. Mówi się o nich w szkole, podaje się je za wzór dobrego wychowania. Czytamy o nich w „Krzyżakach” i „Trylogii”, słyszymy w opowieściach o Królu Arturze czy świętym Jerzym. Do rycerstwa i jego etosu odnoszą się nie tylko filmy historyczne, jak „Brave Heart” albo „Królestwo Niebiskie”, ale także dzieła fantastyczne, jak „Władca Pierścieni” czy „Opowieści z Narni”. Nawet w „Gwiezdnych Wojnach” mamy do czynienia z Zakonem Rycerzy Jedi. Ścisłe określenie tych pojęć stwarza jednak pewne problemy, o których w tym artykule.

 

Którymi cnotami powinien odznaczać się rycerz?

Rycerze, jak dobrze wiemy, byli wojownikami. Jak każdy wojownik, powinni się więc odznaczać sprawnym posługiwaniem bronią, męstwem, posłuszeństwem wobec przełożonych i walecznością. Kiedy papież Urban II, podczas swojej słynnej przemowy na synodzie w Clermont, wezwał do I Krucjaty, wytknął europejskiemu rycerstwu, że „atakują siebie nawzajem, uciskają słabszych, dopuszczają się grabieży i wielu niegodziwości”[1]. To właśnie wyprawy krzyżowe stworzyły pierwsze zakony rycerskie, a co za tym idzie, archetyp rycerza jako świętego oraz przedstawiciela stanu szlacheckiego. Ideał ten zakładał, że rycerz chrześcijański powinien mieć nie tylko przymioty zwykłego woja, które musi posiadać każdy mężczyzna stający do walki, ale wznieść się ponad swoją słabość i pożądanie, aby kształtować w sobie cnoty wyższego rzędu. I tu zaczyna się pierwszy problem. Nigdy nie obowiązywał spójny katalog „cnót rycerskich”. Trudno się też policzyć liczbę tych cnót. Jedni podają, że było to 7 cnót głównych (wiara, nadzieja, miłość, roztropność, sprawiedliwość, umiarkowanie, męstwo), inni, że 7 cnót przeciwnych grzechom głównym (pokora, szczodrobliwość, czystość, miłość, mierność, cierpliwość, pobożność). Można jednak się dowiedzieć, że 8 krańców krzyża Zakonu Szpitalników (Zakonu Maltańskiego), symbolizuje 8 cnót rycerskich. Według Wikipedii miałyby to być: wierność, pobożność, męstwo, roztropność, dworność, hojność, uczciwość, uznanie innych. Strona ledian.pl wymienia cnót aż 12: odwaga, sprawiedliwość, miłosierdzie, szczodrość, wiara, szlachetność, nadzieja, dworność, pobożność, roztropność, wierność, uczciwość.

 

Rycerski etos

Fenomen europejskiego rycerstwa polega na tym, że Kościół katolicki podjął się połączenia piekła wojny z niebiańską miłością do swoich wrogów. Widząc zło, które wyrządzają ludzie, parający się przemocą, Kościół nie tworzył utopii, głosząc pacyfizm, ale pokazał, że także żołnierz może być świętym, choć musi od siebie wymagać znacznie więcej, niż przeciętny chłop. Po raz pierwszy na teologiczną obronę wzoru świętego wojownika zdobył się św. Bernard z Clairvaux – mnich benedyktyński i doktor Kościoła. W swoim dziele „Pochwała nowego rycerstwa”, pisanym do Hugona de Payns, wielkiego mistrza Templariuszy, porównywał stare rycerstwo świeckie, z nowym rycerstwem Chrystusowym. „Lecz rycerze Chrystusa walczą w pełni bezpieczni w bojach ich Pana, bowiem zabijając nieprzyjaciela, nie muszą oni obawiać się znieważenia Boga i nie narażają się na niebezpieczeństwo, gdy sami zostają zabici. Dla Jezusa Chrystusa bowiem zadają lub otrzymują śmiertelny cios i tym samym nie tylko nie obrażają Boga, lecz zyskują wielką chwałę. W rzeczy samej, jeżeli zabijają, to robią to dla Pana, a jeżeli sami zostają zabici, to Pan jest dla nich. Lecz jeśli zabicie nieprzyjaciela i zemsta jest mu miła, lepiej jest im poddać się rycerzowi, aby go pocieszyć. Tym sposobem rycerz Chrystusa zadaje śmierć w pełni pewny i otrzymuje ją z jeszcze większym spokojem”[2]. Doktor Miodopłynny opisuje też bardzo rygorystyczne zasady, których muszą trzymać się rycerze, by nie popaść w próżną chwałę i rozpustę. Nakazuje im często pościć i pokutować, spać w niewygodzie, nie stroić się i nie posiadać tego, co zbyteczne. Ideałem tym faktycznie żyły zakony rycerskie w okresie krucjat. Trubadurzy i truwerzy zaczęli jednak tworzyć literaturę rycerską, opisującą odwagę dzielnych wojowników i ich przygody miłosne. Surowy ideał, narzucony przez Kościół, zaczął się stawać bardziej romantyczny. Przyjęto więc, że każdy rycerz musi mieć swoją damę serca, by z myślą o niej tym dzielniej się bić. Coraz więcej też zaczęto mówić o rycerskim honorze, który nie tylko nakazywał stawać w obronie zasad i wartości, które się wyznawało, ale także swojej dumy, co prowadziło do pychy, przed którą tak przestrzegał św. Bernard. Obraz ideałów rycerskich, jaki mamy, wyłania się z mieszaniny teologii, polityki i sztuki na przestrzeni kilku wieków w całej Europie.

 

Kodeks rycerski

Jak łatwo się domyślić, przez cały schyłek średniowiecza nie istniał konkretny kodeks dla wszystkich rycerzy w całej Europie. Istniały za to reguły zakonów rycerskich. Pierwsza napisana była dla Templariuszy i widać w niej tego samego ducha, co w „Pochwale nowego rycerstwa”. Ą to bogobojni mnisi, którzy żyją w czystości i biedzie, spędzając każdą chwilę na modlitwie i trenowaniu umiejętności wojennych. Zobowiązani są do obrony przed poganami Świątyni Jerozolimskiej i szlaków pielgrzymich. Choć późniejsze rycerstwo, kojarzy się z życiem na zamkach, zabawami, ucztami, dążeniem do sławy i miłosnych podbojów, to do tego ideału z czasów pierwszej krucjaty nieustannie powracano. To samo, co św. Bernard w wieku XII, zalecali rycerzom w wieku XII Rajmund Llul w „Księdze stanu rycerskiego”, czy w XIV wieku Godfryd de Charny w sławnej „Księdze o rycerstwie”. Zasady, które podaje się zwykle jako „kodeks rycerski”, wypływają raczej ze spojrzenia na całokształt średniowiecznego rycerstwa, niż na konkretny dokument. Przy czym rycerstwem byli zarówno mnisi zakonów rycerskich, jak i warstwa szlachecka społeczeństw europejskich.

 

Ideały rycerskie w XXI wieku?

Rycerska legenda wywarła ogromny wpływ na kształtowanie się Europy. Cała jednak myśl, która doprowadziła do stworzenia pojęć cnót, kodeksu i etosu rycerskiego może zostać skrócona do prostej konstatacji: rycerz to żołnierz, który zdobywa chrześcijańskie cnoty i dąży do świętości. Wszystko inne jest wynikiem i obudową tego rozumowania.

Mimo upływu wieków armie europejskie dalej odnoszą się do zasad i ceremonii rycerskich. Żołnierze składają przysięgi na sztandar, oficerowie są pasowani na wzór obrzędów średniowiecznych. Czy ideał rycerstwa nie powinien być ciągle żywy w wychowaniu i życiu mężczyzn? Czy nie jest to sposób na zbudowanie zdrowego społeczeństwa? Być dobrym, czyli zdobywać cnoty i umieć walczyć, być móc bronić słabszych i uciśnionych oraz własnej rodziny i ojczyzny. Źli zawsze będą zrobi krzywdę. Dlatego potrzeba ludzi dobrych i szlachetnych, którzy się temu złu umieją przeciwstawić.